BİR TÜRK SUBAYININ AĞRI İSYANI ANILARI

Ağrı Ayaklanması’nı konu edinen bu kitap, bir Türk subayının bir Kürt ayaklanmasını hem yaşayışını, hem de bu ayaklanmaya bakışını ele alıyor. Yaklaşık elli yıl önce Dünya gazetesinde tefrikalar halinde yayımlanan “Doğu İsyanlarında Bir Türk Subayı” adlı bu yazı dizisi 6 Mart 1953 günü başlamış, 29 Nisan 1953 tarihine kadar devam etmiştir. Değişik bölümler halinde tam 51 gün süren yazı dizisi, bu yıllardaki en uzun Kürt tefrikası olarak bilinir. Bu yazı dizisi, gazetenin bir düzeltme notunda örneğin kısaltılmış haliyle o yıllarda “Doğu tefrikası” diye de adlandırılmıştır. Yazı dizisinin başlığıyla birlikte her gün “Günü gününe tutulmuş notlar” ve “Anlatan: Zühtü Güven” açıklamaları da yer almış, bu açıklamalar her tefrikada tekrarlanmıştır.

 Zühtü Güven’in yarım asır sonra ilk kez kitap olarak çıkan anıları, Serhat bölgesindeki Beyazıt, Iğdır, Tuzluca, Kağızman, Kars gibi merkezlerin yerel tarihlerinin bilinmesi ve yazımı açısından da önem taşımaktadır.

Bîranînên Serbazekî Tirk ên Serhildana Agriyê

“Bîranînên Serbazekî Tirk ên Serhildana Agriyê” ku ji aliyê Rohat Alakom ve hatine amadekirin, di nav weşanên Avesta de derket. Bîranînên serbazê tirk Zühtü Güven di 1953yan de di rojnameya “Dünya”yê de çap bûbûn.

Serhildana Agiriyê Bîranînên Serbazekî Tirk

Bi lêgerîn û amadekirina nivîskar Rohat Alakom pirtûka “Bîranînên Serbazekî Tirk ên Serhildana Agiriyê”, ya ku ji serpêhatî û bîranînên serbazê artêşa Tirkiyê Zühdü Güven ji salên serhildana Agiriyê pêk tê, di nav weşanên Avesta da ronahî dît.

Serhildana Agirî ku ji sala 1926an heta 1930an domkir yek ji wan serhildanên kurdan ê bi hêztir û demdirêjtir ê di nîveka yekemîn a sedsala 20an bû. Di derbarê vê serhildanê da em heta niha tenê ji bîranînên kurdan wek yên İhsan Nuri Paşa, Nadir Begê Heyderî, Qedrî Cemil Paşa û Hesen Hişyar agahdar dibûn.

Lê ji aliyê eniya dewleta Tirk a di dema serhildanê da heta niha tenê çavkaniya serekerkaniya Tirkiyê eşkere bûye. Ev çavkanî ji aliyê dezgehekê hatiye amadekirin ku ew bi tenê ji brîfîng û raporên leşkerî pêk tê. Xên ji vê heta niha ti agahiyên ji kesên ku di eniya dewletê da di şerê li dijî serhildana Agiriyê cîh girtibûn çap nebûbûn ku em bikaribin ji wan fêr bibin, ka gelo bi çavê wan efserên dewletê ev serhildan çawa diyar dibe, serpêhatiyên wan çi nin, wan wê demê çi dîtine, bihîstine û hîs kirine.

Lê niha, piştî ku heyştê sal ji ser van bûyeran ra derbas bûn, ev cara pêşîn e ku em bi saya xebateke Rohat Alakom dikarin agahdar bibin, ka gelo serbazekî tirk ê ku di sala 1929 an tê Serhedê û 3 salan di eniya artêşa Tirkiyê da beşdarî gelek şerên li dijî serhildana kurdan dibe, bi çi awayî qala vê serhildanê dike, qal û bûyerên wan salan bi çavên wî çewa diyar dibin û tên şirovekirin. Ev serbazê tirk yekî bi navê Zühdü Güven e ku ji tîrmeha sala 1929an heta 7ê îlona 1932 li Îdir, Qulp, Kaxizman, Qers, Bazîd, Agirî, Tendurek û Ebexê (Çaldiran) maye û beşdarî tevgerên artêşa tirk ên li hember serhildêran bûye û wê demê bîranînên xwe bi rojane nivîsiye.

İhsan Nurî Paşa di pirtûka xwe ya li ser serhildana Agirî da qala xwedanê van bîranînan, serbaz Zühdü Güven, dike û di çend cîhên pirtûkê da hin gotin û fikrên wî werdigire û şirove dike. Lê ji bîranînên İhsan Nurî Paşa diyar nedibû, ka gelo naverok û şêweya agahiyên Zühdü Güven çi ne. Wî bi tenê nivîsîbû ku ev gotinên Zühdü Güven di 9ê îlona sala 1947an di rojnameke ji Stenbolê bi navê Gece Postasi da çap bûne.

Rohat Alakom ev bîranînên Zühdü Güven ji arşîvên rojnama Dünyayê bi dest xistiye. Alakom ji kitêba bîranînên Güven ra pêşgotinek bi zanyariyên gelek balkêş nivîsiye. Diyar e wî li ser van bîranînan, di derbarê nîviskarê wan û çavkaniyên têkildar da gelek lêkolîn kiriye ku encamên wan di pêşgotinê da eşkere dibin. Her wisa gelek jêrenotên kêrhatî ji bo baştir fehmkirina bîranînan di pirtûkê da hatine danîn. Pirtûk ji 160 rûpelan pêk tê. Di beşa dawîn da albûmeke ji 15 karîkatûrên cihê pêkhatî cîh girtiye ku ji salên serhildana Agirî ên di rojnemeyên Tirkî da çapbûne. Di wan da nêrîna fermî a dewletê û ya çapemeniyê gelek baş eşkere dibe. Pirtûk bi her awayî gelek baş hatiye amadekirin. Alakom zanyerekî vê babetê ye û çawa tê zanîn ew bi dehsalan e ku li ser vê mijarê lêkolînan dike û di sala 1998an pirtûkek wî ya bi navê “Rêxistina Xoybûn û Serhildana Araratê” hatibû weşandin.

Her çiqas nivîskarê bîranînan Zühdü Güven ji bo serhildêran gelek caran peyvên wek “eşkiya û haydut” bi kar tîne jî, di bîranînên wî da raste rast diyar dibe ku serhildêr kurd in. Ev serhildan ji aliyê rêxistina bi navê Xoybûn - Civata Welatê Kurda tê bi rêvebirin. Wan serhildêran li Agiriyê hikumetek ava kirine û li gelek bajar û herêman liqên vê hikumetê ên ji bona berfirehkirina serhildanê kar dikin, hatine damezrandin. Bi gotina wî jî eşkere dibe ku şerkarên Agirî wek artêşeke li ser bingeha gelek desteyan organîsebûyî dijî dewletê şer dimeşandin. Her wisa ji van bîranînan xuya dibe ku serhildêr alîkariyên bi her awayî bi tenê ji kurdên herêmê û ji yên Îranê digirtin, çek û sîlehên xwe jî di nava şerên bi leşkerên Romê ra peyda dikirin, dema ew ji ber şerkarên kurdan direvin, dihatin dîlgirtin, an jî kuştin. Di çend mînakên di pirtûkê da eşkere dibe ku jinên kurd jî wek şerkar di hîn qal û bûyeran da beşdar bûne. Çewa tê zanîn di derbarê serhildanê da dewletê û wek di karîkatûrên di pirtûkê da jî dîyar dibe, her tim qala alîkariya dewletên biyanî bi taybetî jî ya Îranê bo serhildana Agirî dikir, lê ev îddîa di bîranên serbaz Güven da jî nayê rastandin. Ew gelek cîhan da dinivîse ku dewletên Îran û Sowyetê li êriş birine ser kurdan û alîkariya dewleta Tirkiyê kirine.

Di derbarê armanca serhildêran da jî xwedanê bîranînan dinivîse ku ew rêça Kurd Teali Cemiyeti a ji bo damezrandina dewleta Kurdistanê dişopînin. Ew dîsa dibêje, wekî ji navenda Agiriyê ji bo serkarên desteyan bi zimanê Kurdî name dihatin şîyandin ku wî yek ji wan bi dest xistiye û daye wergerandin. Her wisa balkêş e ku Zühdü Güven qala gelek bûyeran dike ku İhsan Nurî Paşa jî di bîranînên xwe da cîh daye wan û her çiqas bi çavê serbazekî tirk be jî rastiya gelek vegotinên İhsan Nurî Paşa diyar dibe.

Bîranînên Zühdü Güven gelek piralî û rengîn in, ew ji alî salixadayîna di derbarê bûyer, şexsiyet û eşîrên kurd û her wisa ya gelek efser û leşkerên tirk va jî pir balkêş in û ji bo lîteratûra di derbarê serhildanên kurdan bi taybetî jî ya Agiriyê da belgeyeke dîrokî a gelekî girîng û kêhatî ye.

Mehmet Gültekin, www.kurdistan-post.eu, 11.07.2011

Ağrı İsyanına asker bakışı

‘Hoybûn Örgütü ve Ağrı Ayaklanması’ (1998) adlı kitabıyla dikkatleri Ağrı Dağı isyanına çeviren araştırmacı yazar Rohat Alakom, Ağrı isyanı ile ilgili yayınlanan yeni çalışmasıyla Diyarbakır 2.Kitap Fuarında tanıştım. Rohat Alakom’un hazırladığı ve Avesta Yayınlarında çıkan “Bir Türk Subayının Ağrı İsyanı Anıları” adlı yeni kitabı da fuarda edindim. Ağrı isyanı hakkında bu son yıllarda bazı kitap çalışmaları gündemden düşmedi. Araştırma ve incelemeler sonucu yazılan kitaplar belirli konuları işlemesi Ağrı isyanı ile ilgili yeni bilgileri de bize sunmaktadır. Bu bilgiler arasında Türk askerleri ve komutanların adları, ayaklanmaya bakışları, isyan sürecindeki bazı bilgileri bulunmaktadır. İlk kez Ağrı isyanı ile ilgilenen yazarların, araştırmacıların bir şekilde değindiği, ancak elde yeterince araştırmaya, incelemeye dayalı bilgi olmadığından yetersiz kaldığı bir konuyu Rohat Alakom bir başka pencereden okuyucu ile buluşturuyor.

Ağrı Ayaklanması’nı konu edinen bu kitap, bir Türk subayının bir Kürt ayaklanmasını hem yaşayışını, hem de bu ayaklanmaya bakışını ele alıyor. 1929 yılının Temmuz ayında ayaklanma alanında göreve başlayan Zühtü Güven, burada üç yıl kaldıktan sonra 7 Eylül 1932 tarihinden itibaren başka yere tayin edilir. Yaklaşık elli yıl önce Dünya gazetesinde tefrikalar halinde yayımlanan “Doğu İsyanlarında Bir Türk Subayı” adlı bu yazı dizisi 6 Mart 1953 günü başlamış, 29 Nisan 1953 tarihine kadar devam etmiştir. Değişik bölümler halinde tam 51 gün süren yazı dizisi, bu yıllardaki en uzun Kürt tefrikası olarak bilinir. Bu yazı dizisi, gazetenin bir düzeltme notunda örneğin kısaltılmış haliyle o yıllarda “Doğu tefrikası” diye de adlandırılmıştır. Yazı dizisinin başlığıyla birlikte her gün “Günü gününe tutulmuş notlar” ve “Anlatan: Zühtü Güven” açıklamaları da yer almış, bu açıklamalar her tefrikada tekrarlanmıştır.

Kürtler hep eşkıya, çapulcu, asi olarak nitelenmiş

Kitapta anılarını anlatan Zühtü Güven’in Ağrı’ya gelinceye kadarki yolculuğunu heyecanlı bir şekilde ve Kürtlerin kendilerine nasıl korkulu günler yaşattığını anlatır. Kürt eşkıyası Altındiş Osman, Şeyh Zahiri ayrıca Şemekan aşiret reisi Timur Ağadan uzun uzun söz eder ve okuyucuya tanıtıyor. Kitapta göze çarpan en ilginç yön, Kürtlerin ötekileşmesi ve Kürtlerin hep aşağılayıcı kavramlarla (eşkıya, çapulcu, asi vs.) anılması. Ayaklanma önderlerine de (İhsan Nuri, Halis Öztürk ve Bıro Heski Telli vs) aynı yaklaşım söz konusu. Günümüze kadar gelen ötekileşme literatürünü insan daha iyi anlıyor bir şekilde.

Zühtü Güven’in Kürtlere olan olumsuz yaklaşımları yanında mevcut Kürtlerin direnişlerini de yazmaktadır. Kürt kadınlarının Ağrı ayaklanmasındaki mücadele ve direnişleri Zühtü Güven’in dikkatlerinden kaçmaz. Türk subaylarına ve ordusuna da eleştiriler getirir. Türk subaylarının üniformalarını giymediklerini, korkudan dolayı olduğunu anlatmaktadır.

Dersim’den Ağrı’ya subayların anlatımları

İhsan Nuri Paşa, Ağrı ayaklanmasını ele alan kitabında Zühtü Güven’in bazı görüşlerine katılmaz, yerinde bulmaz ve eleştirir. İhsan Nuri Paşa’nın bu anıları okuyarak, görüş ve eleştirilerini daha sonraki yıllarda yazılı hale getirmesi, Ağrı ayaklanmasının bazı ayrıntılarının bilinmesinde büyük bir önem arz ediyor. Böylece Zühtü Güven’in anılarının doğruluk derecesi, bizzat savaşı ve ayaklanmayı yürüten bir Kürt paşasının anılarıyla öğrenmiş oluyoruz.

Dersim’de görev yapan Şakir bey adında bir yüzbaşıyla tanışıklığını ve Dersim’de Şakir beyin başından geçen bir olayı da kitapta görmekteyiz. Şeyh Rıza’nın misafirperverliği, soylu ve aristokrat duruşu yüzbaşı Şakir’i çok etkilediği için, kendisi de olumlu anlamda etkilenir ve kitapta bu olayın tümüne yer verir. Kitabı hazırlayan Rohat Alakom bazı karışıklıkların olmaması için, Ağrı ile ilgili kısmı bir bütün verdikten sonra Dersim ile ilgili kısmı da ayrı bir bölümde vermektedir. Kitabın sonunda “Karikatürlerle Ağrı İsyanı” adı altında bir albüm de bulunmaktadır. Bu görsel malzeme kitabın içeriğiyle örtüşmektedir. Zühtü Güven’in kullandığı dil ile 15 karikatürden oluşan albümdeki dil şiddet dolu, ötekileştirici ve yok etme ayrıntılarıyla ilgili.

Serhat bölgesi için önemli bir arşiv çalışması

Zühtü Güven’in kendisi anılarının sonuna doğru düşünce ve gözlemlerini niçin yazılı hale getirdiği konusuna şöyle açıklık getirmektedir; “Doğudaki harekata ait bu notları, tarih yazacak olanların baş vuracakları kaynaklar arasında işlerine yarar ümidiyle tespit etmiştim. Tarihi gerçekleri saklamak değil, bilakis neşretmekle bir hizmet yaptığıma kaniim.” Rohat Alakom’un, bir arşivci edasıyla çalışmalara yöneldiğini görmekteyiz. Kürtler hala arşivleme sorunları ciddi bir şekilde yerinde sayarken, Rohat Alakom’un çalışmaları toplumumuza örnek düzeydeki çalışmalardır. Tüm çalışmaları toplumsal miras ve belleğin önemli halkaları olarak değerlendirmek önem taşımaktadır. Geçmişi günümüze taşıma çalışmaları her zaman başvurulacak kaynak olma özelliğindedir. Geçmişi olmayan bir toplumdan bahsedilemez. Bir toplumun, varlığını sürdürebilmesi için belleğinin olması gerekir. Belleksiz bir toplumun varlığı söz konusu bile olamaz. Belleğin korunması için yapılan bu çalışmalara biz Kürtlerin ihtiyacı var ve değer vermeliyiz.

Yarım asır sonra ilk kez kitap olarak çıkan Z. Güven’in anıları, Serhat bölgesindeki Bazîd, Iğdır, Tuzluca, Kağızman, Kars gibi merkezlerin yerel tarihlerinin bilinmesi ve yazımı açısından da önem taşımaktadır. Yazarın kullandığı üslüp ve görüşler bir yana bir belge olarak ortaya çıkmasının çok önemli olduğunu vurgulamak gerekir. Bu belgenin ilerde Kürt tarih yazım çalışmalarına, Kürt düşün tarihine, yine Serhat’ın tanıtımına ayrıca Ağrı ayaklanması literatürüne bir katkı sunacağı açıktır. Alakom’un hazırladığı kitap, unutulan bir konuyu ele alması Kürt düşünce tarihine önemli bir hizmet sunacağı kanısındayım.

Nihad Gültekin, Yeni Özgür Politika, 16.07.2011

Bir Türk Subayının Ağrı İsyanı Anıları

Ağrı İsyanı, Kürt siyasal hareketine büyük etkide bulunması vesilesiyle önemli bir dönüm noktası. Rohat Alakom’un hazırladığı elimizdeki kitap, Türk subayı Zühtü Güven’in isyana dair anlatımlarından oluşuyor. Kitap, 1953 yılında Dünya gazetesinde yayımlanan ve tam 51 gün süren Zühtü Güven imzalı ‘Doğu İsyanlarında Bir Türk Subayı’ adlı yazı dizisine dayanıyor. Güven burada, bir Kürt isyanını hem yaşayışını, hem de bu ayaklanmaya bakışını anlatıyor. Yaklaşık üç yıl boyunca Kürtler arasında görev yapan Güven’in anıları, Kürt tarafını sürekli eleştirmesine ve eşkiya edebiyatını yeniden ve yeniden üretmesine rağmen, önemli bir tarihi belge.

Radikal Kitap, 29.07.2011